Recensie Geheim Den Haag

Vorig jaar verscheen het aangename boekje Geheim Den Haag. Vrijmetselaarstempels en andere esoterische gebouwen in Den Haag rond 1900 van Andréa Kroon en Audrey Wagtberg Hansen. Kroon is zelfstandig kunsthistorica en doctoranda aan de Universiteit Leiden en voorzitster van de Stichting OVN (Onderzoek naar Vrijmetselarij in Nederland) die wetenschappelijke research naar vrijmetselarij wil stimuleren en begeleiden. Beide auteurs vormen de kern van het in Den Haag gevestigde Kroon & Wagtberg Hansen, die op bestelling of in opdracht kunsthistorische projecten, conservatorschappen, inventarisaties en diens meer uitvoeren: de geschikte personen dus om de achterkamers van Den Haag in kaart te brengen. 

Vertrekpunt is de vrijmetselarij: sinds jaar en dag is de officieuze Nederlandse hoofdstad ook de zetel van de Orde van Vrijmetselaren onder het Grootoosten der Nederlanden, dat tot nader orde het pand aan de Prinsessegracht 27 bewoont. In het voormalig koetshuis achteraan het gebouw bevindt zich het Cultureel Maçonniek Centrum Prins Frederik met een (bescheiden) vrijmetselaarsmuseum maar een indrukwekkende archief- en bibliotheekcollectie. De wereldberoemde Kloss-bibliotheek wordt er onder meer bewaard. De toekomst van het CMC in Den Haag is niet zeker: stemmen gaan op om te verhuizen naar Utrecht of zelfs naar Bilthoven, wat in het recente verleden - absoluut terecht - Andréa Kroon moord en brand deed uitroepen. Het lijkt mij ook niet echt logisch om de cultuurhistorische band van de Nederlandse vrijmetselarij met Den Haag door te knippen, temeer omdat in de stad alle mogelijke archieven, bibliotheken en cultuurinstellingen op wandelafstand van elkaar liggen. 

Fluwelen Burgwal 22: de gevel toch.

Het zou trouwens niet de eerste keer zijn dat de Nederlandse vrijmetselaars een pand verloren laten gaan. De Prinsessegracht is immers maar een flauw afkooksel van de Fluwelen Burgwal, waar zich op nummer 22 een gebouwencomplex bevond dat de benaming Freemasons' Hall waardig was. Bevond, want vandaag staat enkel nog de geklasseerde gevel recht. De rest van het generatiesoude complex viel een kleine twintig jaar geleden onder de sloophamer ten voordele van kantoren. Monumentenzorg reageerde niet of veel te laat. Het doet denken aan de wraakroepende sloop van de Egyptische vrijmetselaarstempels in de Meistraat in Antwerpen begin jaren '80. 

Na het beperkte overzicht van de maçonnieke gebouwen - of gebouwen met en maçonnieke achtergrond of ontstaansgeschiedenis - wordt het boekje pas echt interessant. Er wordt dan overgegaan naar verwante broederschappen (even kort over het Leger des Heils en de Odd Fellows) en vervolgens de panden met een spiritualistische achtergrond. En dat is best letterlijk te nemen: het moet in Den Haag anno 1900 bijzonder druk geweest zijn door al die geesten die via mediums met regelmaat opdoken. Opvallend was dat vooral de hogere klasse zich met dit soort zaken bezig hield; het was precies ook datzelfde deel van de samenleving dat met regelmaat naar de loge ging. Vandaag zouden we geestesoproeping eerder in de regionen van astro.tv en andere oplichters gaan zoeken, maar een dikke eeuw geleden was het niveau toch iets hoger. Het bleef evenwel onzin, maar ten minste goed verpakte onzin. De lezer mag zich dus verwachten aan een reeks van panden - waarvan sommigen gesloopt - waar mediums zich ophielden of performances gaven. Dit deel van het boekje geeft vooral een goed beeld van wat er zoal binnenskamers van de elite leefde, en biedt de lezer een goed onderbouwde en hoogst amusante tekst om te lezen. Het is fascinerend te zien dat intellectuelen zoals Arthur Conan Doyle  - die even wordt vermeld - oprecht geloofde in foto's met afbeeldingen van geesten en elfen. Mij deed dit in elk geval op meer dan een moment denken aan de verhalen van voormalig scheepsarts Karl Hacks, die als dr. Bataille in het rechtstreeks kielzog van Léo Taxil in diezelfde periode 'getuigenissen' noteerde over spiritualisme in de vrijmetselaarsloges, waar in de naam van de Antichrist de duivel Moloch werd aanroepen: hierop werd een tafel op mysterieuze wijze naar het plafond van de logetempel getild, viel weer neer en veranderde in een gevleugelde krokodil, die vervolgens achter de piano kroop en een aangenaam deuntje begon te spelen. En ook dit soort fantastische en volledig verzonnen verhalen werden in die jaren door tal van mensen voor waar aangenomen. 

Geheim Den Haag behandelt vervolgens de theosofische en antroposofische genootschappen. De theosofie had rond 1900 internationaal gezien wel enige aanhang: Helena Blavatsky beweerde dat aan iedere religie een esoterische wijsbegeerte aan de basis lag, die haar oorsprong kende in de Himalaya. Anders gezegd: theosofie stelde een vermenging van zowat alle geloofsovertuigingen voor, overgoten met een esoterische en spirituele saus en die uiteindelijk zou leiden naar de ultieme kennis. Via de theosofie kom je in het vaarwater van Annie Besant, die op haar beurt een sleutelfiguur in de gemengde vrijmetselarij van Le Droit Humain zal worden. Besant zal in 1908 het voorzittersschap van Le Droit Humain en de Theosophical Society combineren. De theosofie had invloed op kunstenaars, intellectuelen en academici - opnieuw hetzelfde publiek van de vrijmetselaarsloge. Bijzonder interessant is hierbij het complex aan De Ruijterstraat uit 1916, waar zowel de theosofen als de vrijmetselaars in werkplaatsen samen kwamen. Het gebouw kan worden gezien als een Gesamtkunstwerk, zowel wat bouwmaterialen, technieken als decoratie betreft. Later zouden er ook de rozenkruisers er hun bijeenkomsten houden. Het pand is (voorlopig) nog niet beschermd. De antroposofie vormt een ietwat ander verhaal, met als kernfiguur Rudolf Steiner. Steiner werd zowat door alle voorgaande wereldbeelden beïnvloed, inclusief de vrijmetselarij, hoewel een bepaalde bron mij ooit erop wees dat de man het voorwoord zou hebben verzorgd van de eerste uitgave van Karl Heise's  Entente-Freimaurerei und der Weltkrieg, een Oostenrijks antimaçonniek pamflet uit 1919. Maar dat zou ik nog moeten checken. 

Het boekje is bijzonder mooi geïllustreerd en kan ook worden gebruikt als een stadsgids, hoewel niet alle nog vermelde panden nog bestaan. Eigenlijk is de tijdsafbakening gegeven door de auteurs in de titel niet helemaal correct: gebouwen en situaties tot een stuk in de twintigste eeuw worden er besproken, bijvoorbeeld de fantastische Rudolf Steiner Kliniek op de Nieuwe Parklaan. Ook kerkgebouwen worden in het boek opgenomen, iets wat ikzelf niet meteen als 'geheim' zou klasseren, tenzij het om Opus Dei zou gaan. Jammer dat het druk-technisch soms misloopt: bepaalde foto's zijn erg onscherp (ze hebben gewoon te lage resolutie om af te drukken), maar dat doet weinig afbreuk aan de algehele kwaliteit van het werk - zeker omdat de auteurs er toch wel wat tijd en moeite in hebben gestoken: eindnoten en bibliografie tonen dat goed aan. Auteurs zijn specialisten ter zake die het boekje ook terecht laten eindigen met een oproep om zorgzaam met erfgoed om te springen. Zo wordt het geheel naar een hoger niveau dan de doorsnee cultuur-historische stadsgids getild. 

Kroon (A.A.), Wagtberg Hansen (A.). Geheim Den Haag. Vrijmetselaarstempels en andere esoterische gebouwen in Den Haag rond 1900. Den Haag, De Nieuwe Haagsche, 2011, 272 p., pocket, hard-cover, € 14,95