Freddy Mortier

De Paepe en Mortier, copyright Schamper

Anne De Paepe is de nieuwe rector van de Universiteit Gent - sinds Els Witte aan de VUB de eerste vrouw in die functie. Een tijd lang leek het erop dat Freddy Mortier, voormalig decaan van de Letteren en Wijsbegeerte, in pole position voor het hoogste academische ambt stond. De tweestrijd De Paepe-Mortier bood alvast voedingsbodem voor een aantal veronderstellingen. Dat was onder meer De Standaard ook niet ontgaan, die op woensdag 15 mei - de dag van de bekendmaking van de uitslag - nog de katholieke De Paepe tegenover de vrijzinnige (en vrijmetselaar) Mortier plaatste. Moraalfilosoof Mortier, bij het grote publiek misschien beter bekend als auteur van De Hoer van de Duivel waarmee hij vorig jaar op de shortlist van de Prijs DeMens.Nu stond, heeft van zijn logelidmaatschap ook nooit een geheim gemaakt. Al in 2011, lang vóór er van de rectorverkiezing sprake was, ging hij hier op in tijdens een interview voor het Gentse studentenblad Schamper. Intussen heeft de satirische website De Rechtzetting van Mortier de centrale figuur gemaakt in een parodie waarbij 'de Loge' haar invloed in de rectorverkiezing aan de UGent laat gelden. 

Het toeval wil dat Mortier vorig jaar nog een artikel schreef over de vrijmetselarij... en Richard Wagner. Vandaag is het ook de 200ste geboortedag van de meester van Bayreuth. Het artikel verscheen in de essaybundel die aan emeritus Ronald Commers werd aangeboden. Commers zelf publiceerde meermaals over vrijmetselarij, onlangs nog het boek Overleeft de Vrijmetselarij de 21e eeuw. De Gentse moraalfilossof Commers stond onlangs nog centraal in het progamma Tijdgenoten van de vrijzinnig-humanistische televisieomroep Het Vrije Woord. De hele uitzending is hier te downloaden en te bekijken. 

Terug naar Mortier nu. In zijn artikel stelt deze onomwonden dat Wagner geen  vrijmetselaar was. Er kan hierover wel twijfel bestaan omdat een aantal van zijn werken op zijn minst 'maçonniek' geïnspireerd zijn. Bij Parsifal, Wagners zwanenzang uit 1882 en misschien wel zijn beste werk, is dit overduidelijk aanwezig. Parsifal, de reine dwaas, belandt in de burcht Montsalvat, waar de Heilige Graal wordt bewaard door de broederschap van de graalridders. De Graal is als het ware het onuitsprekelijke maçonnieke geheim. Het ritueel waarbij de Graal wordt onthuld vindt symbolisch plaats op het middaguur, wanneer de zon het hoogst staat. Gurnemanz, de oude graalridder die in het verhaal in zijn eentje de rol van het Griekse koor overneemt, heeft de jongen die zijn eigen naam niet weet tot de graalburcht geleid. "Nauwelijks schreed ik voort," zingt de dwaas, "doch dunkt het mij dat ik reeds ver ben." Gurnemanz antwoordt vaderlijk: "Je ziet, mijn zoon, tijd wordt hier ruimte". De ontgoocheling is des te groter wanneer de dwaas totaal de boodschap van het graalritueel niet snapt, maar wel bekommerd is om het tragische lot van graalkoning Amfortas - 'voorzitter' van de broederschap. Amfortas heeft een wonde die niet sluit, veroorzaakt door de speer die Christus' zijde doorboorde toen deze aan het kruis hing. Graal en speer - het vrouwelijke en het mannelijke - werden in Montsalvat bewaard, totdat de speer in handen kwam van de afvallige Klingsor. Na een lange omzwerving en vele beproevingen - het vergelijk met de beproevingen uit Die Zauberflöte is niet uit de lucht gegrepen - keert Parsifal (hij heeft nu zijn naam gekregen) met de speer naar Montsalvat terug, neemt het koningschap van Amfortas over en voert het graalritueel uit. De opera klokt af op 4,5 uur - pauzes niet inbegrepen. 
Nogmaals, componist en tekstschrijver Richard Wagner was zelf geen vrijmetselaar, maar heeft zich wel altijd ervoor geïnteresseerd. Maar ja, waarvoor interesseerde Wagner zich niet? Toen ik 17 was bezocht ik villa Wahnfried in Bayreuth en ging 's avonds naar Tristan und Isolde kijken. Ik herinner mij vooral dat de privé-bibliotheek in het huis vol stond met literatuur, filosofische werken en studies over talloze onderwerpen. Het Duitse vrijmetselarijmuseum ligt trouwens zowat naast villa Wahnfried. 
Ook typisch voor Wagner is dat hij in zijn werken altijd vertrekt van bestaande mythes en legendes, maar daar steeds een eigen invulling aan geeft. Zodoende geraakt het origineel bijster en ontstaat er een totaal nieuwe symbiose. Zo ook met Parsifal, dat met zijn verwijzingen naar God, goede vrijdag en zo meer de verkeerdelijke eerste indruk geeft van een religieus-geïnspireerd en christelijk werk te zijn. Wagner zelf was atheïst. En opportunist eveneens. Zijn beruchte vriendschap met Ludwig II van Beieren leek vooral de chronisch in geldnood verkeerde Wagner zelf ten goede te komen. Het zou misschien te ver gaan om te stellen dat Wagner de Beierse koning als een citroen heeft uitgeknepen, maar echt populair heeft hij zich daarbij bij de politieke klasse van Beieren niet gemaakt. 
In het licht van het smeden van bondgenootschappen en netwerken moet waarschijnlijk ook Wagners vraag uit 1872 moeten worden begrepen om alsnog tot de vrijmetselarij te treden. De Grootmeester van de Grootloge Zur Sonne, gevestigd in Bayreuth, wees dit verzoek echter af. Vermoedelijk speelde Wagners flamboyante levenswandel - en zijn uitgesproken antisemitische en antikatholieke standpunten - hierin een rol. Die Grootmeester was een zekere Friedrich Feustel. De bankier en politicus Feustel speelde een doorslaggevende rol in de toekenning van het bouwterrein - de 'Grüne Hügel' - waar niet veel later het Festspielhaus zou verschijnen. De afwijzing beïnvloedde de verstandhouding tussen Feustel en Wagner niet echt, en ook de sympathie voor deze laatste voor vrijmetselarij verminderde niet. En zo kwamen enkele jaren later de vrijmetselaarsinvloeden ten volle tot uiting in Parsifal. 

Mortier (F.). 'Richard Wagner en de vrijmetselarij.' In: Claes (T.) (ed). Door denken en doen. Essays bij het werk van Ronald Commers. Gent, Academia Press, 2012, pp.173-185.