Vrijmetselarij in 15 minuten

Afgelopen zaterdag vond in het CC Knokke De Nacht van de Essentie plaats, waar ondergetekende gedurende 18 minuten een uiteenzetting over vrijmetselarij bracht. Voor een keer heb ik alles wat ik wou vertellen op papier gezet, min of meer van buiten geleerd, en dan gebracht samen met geluid en afbeeldingen - 33 ervan in totaal: lekker symbolisch getal dus. De tekst, inclusief kritische bedenkingen, duurt, rustig voorgelezen, een klein kwartier.

De profaan heeft net de eerste reis ondergaan. Geblinddoekt strompelt en struikelt hij in de onbekende ruimte gevuld met oorverdovend lawaai. Dan is het stil. Een tweede reis wordt aangevat, minder beangstigend dan de eerste. Ten slotte onderneemt de profaan een derde wandeling of reis in de zaal. De blinddoek wordt hem afgedaan. Het licht wordt hem geschonken. Hij of zij werd net ingewijd in de geheimen van de vrijmetselarij en zal nu als leerling-vrijmetselaar de zittingen van de loge kunnen bijwonen.

Vóór de profaan of kandidaat-vrijmetselaar aan de testen werd onderworpen, die uiteindelijk tot zijn inwijding zouden leiden, kende deze de vrijmetselarij waarschijnlijk eerder van de geruchten dan van de feiten. Powerpoint 1 Geheim genootschap. Serviceclub. Gezelligheidsvereniging. Sekte. Politieke praatbarak. Lobbygroep. Occulte en ouderwetse instelling. Ridicuul tijdverdrijf. Associatie van papenvreters en duivelaanbidders. Voorzetting van de tempeliers. Van de rozenkruizers. Van de gnostici. Van de Illuminati. Maar evengoed andere trefwoorden worden aan vrijmetselarij gelinkt. Vrije gedachte. Vooruitgang. Broederlijkheid. Engagement. A-dogmatiek. Wijsheid. Schoonheid. Kracht.

De leerling-vrijmetselaar zal gedurende een of twee jaar, verschillende avonden per maand misschien, naar de loge gaan om er te kappen aan de ruwe steen en te bouwen aan de tempel der mensheid. Vaak zijn de gevels van de loges anoniem. Soms verraden de architectuur  of subtiele hints de ware betekenis van het gebouw. In het hart bevindt zich een tempel: een rechthoekige ruimte waar de bankenrijen tegenover elkaar staan opgesteld, net als in het Engels parlement. Tussen de banken is de ruimte opengelaten voor een vloer in dambordpatroon, waar tijdens de bijeenkomsten vaak een tapijt vol symbolen wordt uitgerold, geflankeerd door drie kaarsen. Een, soort van altaar kan eveneens aanwezig zijn met daarop opengeslagen een bijbel of een ander ‘heilig’ boek. Symbolen van licht en duisternis – van kennis en onwetendheid – zoals de zon en de maan sieren de wanden, net als de letter G in de vlammende ster – verwijzend naar iets of iemand die ‘God’, in de meest brede betekenis, kan worden genoemd. Waar ook ter wereld zal de indeling van de ruimte van een vrijmetselaarstempel vergelijkbaar zijn.

De bijeenkomst wordt geleid door de voorzitter of Achtbare Meester, bijgestaan door bestuursleden die een soort van theaterstuk of allegorie uitvoeren. De leerling-vrijmetselaar wordt ondergedompeld in de bevreemdende sfeer die nergens anders in het gewone, profane leven kan worden opgeroepen. Het rituaal leidt vaak naar een toespraak of bouwstuk, gebracht door een van de broeders of zusters. Het bouwstuk wil kennis overbrengen naar de toehoorders. Het is een toespraak die over alles kan gaan wat de vrijmetselarij aanbelangt, zolang het maar niet rechtstreeks over politiek of religie gaat. Deze twee thema’s zouden debat of discussie kunnen uitlokken wat eigenlijk in de loge niet de bedoeling is. De spreker kan het hebben over de rol van de vrijmetselarij in de hedendaagse samenleving. Hij belicht het belang van het genootschap in de 19e eeuw. Hij kan het hebben over de maçonnieke invloed in het leven en werk van Mozart of Sibelius. Hij vertelt over Descartes, Spinoza of Lessing. Hij benadrukt om altijd kritisch en zonder vooroordelen te handelen. Of hij heeft het over vriendschap tussen mensen, van verschillende sociale en professionele achtergronden, die elkaar buiten de beslotenheid van de loge nooit zouden kunnen ontmoeten.

De leerling-vrijmetselaar zal een tijd lang in de rol van stille observator blijven. Dan wordt hij gezel en uiteindelijk meester. Het einde van de opleiding als het ware is bereikt. Maar het kappen aan de ruwe steen is nooit voltooid. Ritualen, symbolen, bouwstukken en het geheel van de maçonnieke bijeenkomsten hebben tot functie de vrijmetselaar intellectueel, emotioneel en spiritueel te verdiepen. Ze moeten van hem, eenvoudig gezegd, een beter mens maken. Hij zal deze ervaring ook in zijn alledaags leven buiten de loge kunnen laten gelden. Zo zal hij ook daar op zoek gaan naar diepere betekenissen achter evidenties. Een passer en een winkelhaak zullen bijgevolg niet langer uitsluitend gezien worden als werkinstrumenten voor wiskundigen, architecten en tekenaars, maar als symbolen aan te wenden om rond zich heen te kijken en om te zien of mensen rechtlijnig zijn. Vooroordelen worden aan de kant geschoven.

Paradoxaal genoeg lijkt de kritische geest niet altijd te werken wanneer om de eigen geschiedenis gaat. Hardnekkige legenden zoals de rechtstreekse lijn van de middeleeuwse kathedraalbouwers naar de hedendaagse vrijmetselaars blijven overeind. Historische feiten zoals stichting van de Université Libre de Bruxelles en de maçonnieke invloed in de liberale politiek van de 19^e eeuw bewijzen geenszins dat vergelijkbare zaken vandaag nog mogelijk of wenselijk  zouden zijn. En het klopt zeker niet dat de aanwezigheid van passers, winkelhaken en andere maçonnieke tekens in het straatbeeld indicaties zouden van vrijmetselaarsinvloeden: zo heeft het ontwerp van het Warandepark van Brussel meer met 18^e-eeuwse urbanistiek dan met vrijmetselarij te maken. Ook het uitpakken met namenlijsten van beroemde maçons uit het verleden is in feite een oppervlakkige en zelfs nutteloze bezigheid.

Dat de vrijmetselaar de neiging kan hebben om ook buiten de loge de invloeden van het genootschap te gaan zoeken heeft te maken met de door hun gecultiveerde sfeer. Niet enkel de aard van de bijeenkomsten maar ook de kledij stimuleren deze onwezenlijke en onwereldlijke cultuur. De broeders en zusters dragen witte handschoenen en schortjes of ‘schootsvellen’ met verschillende kleuren en symbolen. Het schootsvel is een waar tekensysteem dat vertelt over de graden, ritussen en functies die de drager ervan in zijn loge bezit, gebruikt of uitvoert. Zittingen vinden soms ook aan tafel plaats, of wordt er na het officiële gedeelte in de tempel een broedermaal aangeboden. Schootsvellen en maçonnieke gebruiksvoorwerpen kunnen echte collectors-items worden. De symbolen van de vrijmetselarij zoals meetinstrumenten, zuilen, accaciatakken en sterren inspireerden schrijvers, componisten en kunstenaars. Maar evengoed filosofen en politici, van Pierre-Théodore Verhaegen tot Achilles Van Acker, lieten hun wereldbeeld door het genootschap vormen.

Uiteraard is dit het haast utopische beeld dat de leerling-vrijmetselaar na zijn inwijding zal leren kennen. De realiteit is, zoals steeds, minder romantisch. Vrijmetselaars zijn op de eerste plaats mensen met passies, karakters, belangen en ambities die door de vrijmetselarij niet ineens van koers kunnen veranderen. Universele broederschap is eveneens een vereenvoudigde voorstelling van de werkelijkheid. Dé vrijmetselarij of dé loge bestaat immers niet. Een groep van vrijmetselaars vormt een loge. Een groep van loges vormt een obediëntie. In België bestaan er meerdere obediënties in België, en die soms tegengestelde invullingen aan het begrip vrijmetselarij geven. Sommigen noemen zich vrijdenkend of atheïstisch en enkel openstaand voor mannen. Anderen verwachten van hun mannelijke leden dat ze in iets geloven dat de Opperbouwmeester van het heelal wordt genoemd. Nog anderen staan ook vrouwen toe, of enkel maar vrouwen. En al die vrijmetselaars – voor België gaat het om een 24.000-tal – zijn allemaal individuen met eigen meningen over het genootschap waar zij deel van uitmaken. In principe kan de vrijmetselarij dus nooit met een gemeenschappelijk standpunt naar buiten treden. Als ze al naar buiten wil treden.

De geheimhouding of de beslotenheid van het gegeven is al driehonderd jaar het voornaamste punt van kritiek. Argumenten pro-geheimhouding zijn er voldoende: ze vrijwaart de sereniteit van de bijeenkomsten en biedt de leden – de advocaat, de huisarts, de leerkracht – de garantie in alle vrijheid te kunnen handelen en denken binnen de beslotenheid van de tempel. Discretie is ook een elementair recht wat de privacy van de leden aangaat. Anderzijds stimuleert geheimhouding de negatieve beeldvorming. Van het ons-kent-ons-principe, het netwerk van gelijkgezinden, tot de mythe van samenzweerders zijn hier steeds tot terug te voeren.

Zijn de maçonnieke percepten van vrijheid, gelijkheid en broederlijkheid niet eerder façades? Hoe moet niet-beantwoorden van de vraag om vrouwen in alle loges toe te laten anders worden begrepen? Waarom slaagt de vrijmetselarij er niet in een realistische afspiegeling van de maatschappij te vormen, of blijft het de bedoeling in hoofdzaak de hogere middenklasse aan te spreken? Wat bezielt overtuigde atheïsten om logebijeenkomsten te houden ter ere van de Opperbouwmeester van het Heelal? Is de spiritualiteit die de vrijmetselaar in de loge vindt niet een surrogaat voor deze van de kerk? Waarom gaan intellectuele en gevormde mensen eens om de twee weken of eens per maand verkleed een ritueel uitvoeren? Zal dit alles effectief bijdragen tot de betere wereld en de vooruitgang van de mensheid? Enkel de individuele vrijmetselaar kan deze vragen beantwoorden en de kritieken weerleggen – of misschien zelfs ten dele onderschrijven.

Ongetwijfeld is de maçonnieke arbeid, van de leerling-vrijmetselaar tot de 33ste-grader, vanuit individueel standpunt bijzonder nuttig en mogelijk een onmisbaar element van het eigen leven. De vrijmetselarij in al haar verschijningsvormen moet daarom op de eerste plaats als een persoonlijk gebeuren worden beschouwd, dat voor buitenstaanders als zinloos of ongewenst kan worden beschouwd, maar voor geïnitieerden soms niet met woorden alleen te vatten is. Vandaar ook het belang van ritualen en symbolen.

Aan het slot van het inwijdingsrituaal, nadat de leerling-vrijmetselaar de eed heeft gezworen nooit de geheimen van het genootschap te zullen onthullen, trekt de stoet naar de vochtige kamer. De vraag of de nieuwe vrijmetselaar daadwerkelijk zijn eigen leven zal kunnen uitdiepen blijft voorlopig onbeantwoord.