Freemasonry and Enlightenment: impressies

De Interdisciplinaire Onderzoeksgroep Vrijmetselarij van de Vrije Universiteit Brussel, met ondergetekende als lid van het eerste uur, organiseerde afgelopen donderdag en vrijdag op campus Jette het internationale congres Freemasons and Enlightenment: radicalism contested? Een tachtigtal inschrijvingen waren genoteerd, wat niet echt slecht is voor vrij gespecialiseerd thema. Het programma moest wel in extremis nog enkele wijzigingen ondergaan, onder meer door de afwezigheid van Charles Porset van de Sorbonne en Max de Haan, voormalig hoofdredacteur van het Nederlandse maçonnieke tijdschrift Thoth, door ziekte. Het was bijzonder jammer om Charles Porset te missen, die een groot en erudiet kenner van de 18e eeuwse vrijmetselarij en ook zeer goed zicht heeft op de geschiedenis van het antimaçonnisme in Frankrijk door de eeuwen heen. Porset organiseert trouwens met Cécile Revauger van Bordeaux 3 de jaarlijkse studiedag in Parijs over de 18e-eeuwse maçonnerie. ’s Mans gevoel voor humor is haast even legendarisch als zijn academische kennis: zo beantwoordde hij ooit op zo een studiedag een vraag over de beweegredenen van de beruchte Franse antimaçon Augustin de Barruel met ‘Mais, Barruel, c’était un pédé!’ Maar dit alles geheel terzijde. Max de Haan, die alsnog dank zij speciaal vervoer een gedeelte van de eerste conferentiedag kon meemaken, liet zich als algemene inleider vervangen door Jef Van Bellingen, die een zeer mooie uiteenzetting presenteerde over de pre-1789 vrijmetselarij met al haar mythes – mythes waarvoor de vrijmetselarij zelf grotendeels verantwoordelijk was. Links naar en connecties met de tempeliers, de rozenkruizers, de alchemie, de kathedraalbouwers en andere grote en minder impressionante genootschappen werden in de jaren tussen de oprichting van de Grand Lodge in Londen in 1717 en de bestorming van de Bastille gecreëerd. Vaak gebeurde dit uit enig opportunisme: wou de vrijmetselarij immers de toenmalige ‘rich and famous’ aanspreken dan moest je die lokken met indrukwekkende titels en dito achtergrondgeschiedenissen. De vrijmetselarij zelf besefte wel dat een en ander niet echt strookte met de (historische) waarheid. Het liet haar leden achter met vragen over hun ware identiteit en geschiedenis – al in de 18e eeuw. Of, zoals Joseph De Maistre het uitdrukte: ‘Nous ne savons pas nous-mêmes qui nous sommes’. Bovendien was de vrijmetselarij van meet af aan een zeer duale broederschap: enerzijds vormde zij een soort van bijeenkomst van christenen die vanuit een gevoel van liefdadigheid of filantropie handelden maar vooral een gezelligheidsclub in stand hield – anderzijds een gesloten, ernstig genootschap waar traditie en rituaal in ere werden gehouden.

Eerste keynote-spreker van de eerste congresdag, 9 december, was de Amerikaanse Margaret Jacob van University of California. Ik ben fan van Margaret Jacob: ik hoorde haar in Edinburgh 2007, Canonbury 2009 en ken haar boeken. Een van haar stellingen is dat de vrijmetselarij in grote mate, datgene dat we Verlichting noemen, heeft gemaakt. Dit in contrast tot Jonathan Israel van Princeton, die de invloed van de loges en het maçonniek gedachtengoed in de filosofie van de Verlichting minimaliseert. Het contrast tussen beide stellingen vormde trouwens het startpunt van deze hele conferentie. Jacob’s paper, getiteld The Enlightenment and Freemasonry: a critical enquiry, bekeek het belang van loges in de 18e-eeuwse maatschappij, en het belang van het ‘doen van goede daden’ van dit soort genootschappen. Zo gaat de dialoog tussen Ernst en Falk van de Duitse filosoof Lessing (volledig: Ernst und Falk: Gespräche für Freymäurer, 1778) over de rol van goede daden in de wereld. Maar is de Staat hiervoor wel nodig? Is de Staat er voor de mensen of zijn de mensen er voor de Staat? Zowel de Mens als de Staat zijn twee aparte entiteiten waarbij de vrijmetselarij, aldus Lessing, als een brug zou kunnen fungeren. En welke rol speelt godsdienst hierin? Voor de Franse wijsgeer Du Marsais was het bestaan van God als een vooroordeel te beschouwen; dat is altans op te maken uit diens Le Philosophe uit 1730, dat evenwel pas in 1743 werd gepubliceerd. Enkel de burgermaatschappij of het middenveld (afhankelijk van hoe je de term ‘civil society’, gebruikt door Jacob, wil interpreteren) is de enige echte godheid. Bijgevolg: indien ‘civil society’ als godheid wordt begrepen, moeten er genootschappen, instituten of filosofen bestaan die over rol en betekenis van de maatschappij moeten nadenken. Loges kunnen dus als leerscholen voor de maatschappij, als mini-maatschappijen als het ware, worden begrepen. In de loge ga je immers niet enkel voor de gezelligheid, het engagement of de filosofische gesprekken, maar ook om de basisprincipes van maatschappij en democratie avant-la-lettre te leren: bestuurleden moeten er immers verkozen worden die over de loge ‘regeren’, reglementen worden opgesteld, aangepast en besproken, enzovoort. Een loge is dus een mini-regering waar, net zoals in de echte wereld, mannen de dienst uitmaken. Ook dat is een van de redenen waarom vrouwen in de 18e-eeuwse ateliers niet thuishoren. Zo zal de organisatie van de Nederlandse Grootloge, opgericht in 1754, zichzelf modelleren naar de Republiek. Intussen gaan anderen, via de vrijmetselarij, op zoek naar diepere betekenissen. Benjamin Franklin arriveert vanuit Amerika in Parijs waar hij Achtbare Meester van de legendarische Neuf Soeurs wordt en zich bezig houdt met de zoektocht naar de ‘universele en natuurlijke religie’, zeg maar een godsdienst waarin iedereen zich zou kunnen vinden, met een soort van Opperbouwmeester voor de gewone man. Franklin en andere verlichte denkers komen zo in de buurt van radicalen zoals Thomas Paine, een andere founding father van de Verenigde Staten. Als politicus zal Paine later bijdragen in de afschaffing van slavernij in Pennsylvania, de eerste staat ter wereld die dit zal doen. Paine was zelf geen vrijmetselaar, was er eigenlijk ook veel te radicaal voor, hoewel er zeker meer dan één link met de verlichte vrijmetselaars was te maken.

Schrijver dezes haastte zich vervolgens naar de naburige campus van de Erasmushogeschool om zijn les over onder ander Mobutu, een ietwat andere radicaal, te gaan geven. Hierdoor moest ik tot mijn spijt de rest van het congres missen, inclusief de volledige tweede dag. Het ware beter dit soort bijeenkomsten in het buitenland te houden, dan heb ik zeker geen enkel geldig excuus om de papers te missen.